Voltaire, apocrief

Apocrief betekent onecht, ongeloofwaardig, niet authentiek. Het is afgeleid van het Griekse woord ἀπόκρυφος (apókruphos), wat zoiets betekent als 'geheim'. De betekenis dringt nog door in woorden als cryptisch of cryptogram.  

In het dagelijkse spraakgebruik duidt men er uitspraken mee aan die aan een bekende persoon (of personage) worden toegeschreven, maar die nooit door deze persoon zijn gedaan. Zo wordt beweerd dat de aan Sherlock Holmes toegeschreven uitspraak "Elementary, my dear Watson" apocrief is, dat wil zeggen: in geen enkel oorspronkelijk verhaal rond het personage voorkomt. Een ander voorbeeld is de uitspraak "Me Tarzan, you Jane", die niet door de bedenker van het personage Tarzan, Edgar Rice Burroughs, maar door Hollywood is bedacht. In de romans is Tarzan een schrandere jongeman van adellijke afkomst, die ondanks zijn jeugd tussen de apen vlekkeloos diverse talen spreekt. Op het witte doek begon hij echter plots te brabbelen. De Hollywoodversie werd omschreven als: the film that made Rice Burroughs a millionaire, and Tarzan an idiot.

Nu zijn Sherlock Holmes en Tarzan romanfiguren, dus je kunt zeggen: dat telt niet. Ze hebben nooit gesproken, dus kunnen uitspraken ook niet apocrief zijn. De volgende (overbekende) uitspraak wordt echter niet toegeschreven aan een romanfiguur, maar aan een persoon die wel degelijk echt heeft bestaan, namelijk de Franse filosoof en schrijver Voltaire (Frans leren we niet meer op school, dus wordt ook Voltaire in het Engels geciteerd):

"I disapprove of what you say, but I will defend to the death your right to say it"

De woorden werden vandaag zelfs rondgetwitterd, door Koert Debeuf (naar het schijnt een bekend lid van het Europese Parlement), ook in het Engels natuurlijk, en niet zonder taalfouten. Hij vond de uitspraak zo geweldig, dat hij al twitterend liet weten: For me this applies to (sic). 

Enfin, de uitspraak is zo bekend geworden, dat de vraag naar de herkomst enigszins naar de achtergrond is gedrongen. Of Voltaire het nu wel of niet heeft gezegd, de woorden dreunen zo hard na, dat zijn werkelijke uitspraken erdoor worden overstemd. Ook al heeft Voltaire ze nooit gesproken, de woorden zijn toch een beetje van hem.

Volgens de verhalen zouden de woorden voorkomen in een brief, geschreven op 6 februari 1770, gericht aan een zekere Abbé le Riche. Het vermeende citaat klinkt in het Frans als volgt:

"Monsieur l'abbé, je déteste ce que vous écrivez, mais je donnerai ma vie pour que vous puissiez continuer à écrire"

In de brief komt de passage echter niet voor (en ook niet in de verdere briefwisseling). Volgens diverse sites (zie o.m.: Histoire du monde) berust de toeschrijving op een citatenboek uit 1963, A Book of French Quotations, van Norbert Guterman. Ik meen me te herinneren dat ik ooit ergens heb gelezen dat de uitspraak in werkelijkheid zou zijn gedaan door Diderot. Ik weet alleen niet meer waar, en een speurtocht leverde voorlopig niets op; de citatenboeken die ik heb geraadpleegd, geven voor Diderot geen enkele uitspraak die in de buurt komt. Volgens sommigen komt de uitspraak al voor in een Voltairebiografie uit 1906, van de hand van Stephen G. Tallentyre, een pseudoniem van de schrijfster Evelyn Beatrice Hall. Ze zou Voltaire echter niet hebben geciteerd, maar hem deze woorden in de mond hebben gelegd om zijn opvattingen over de vrijheid van meningsuiting te schilderen (de biografie was geschreven in de vorm van een vie romancée ).

We kunnen dus wel aannemen dat de woorden nooit door Voltaire zijn gesproken of geschreven. Hij heeft echter wel iets geschreven wat er op lijkt. Volgens de reeds eerder vermelde site Histoire du Monde gaat de uitspraak terug op een bestaande passage uit een werk van Voltaire genaamd Questions sur l'Encyclopedie (1). Die passage luidt als volgt:

"J’aimais l’auteur du livre De l’Esprit. Cet homme valait mieux que tous ses ennemis ensemble ; mais je n’ai jamais approuvé ni les erreurs de son livre, ni les vérités triviales qu’il débite avec emphase. J’ai pris son parti hautement, quand des hommes absurdes l’ont condamné pour ces vérités mêmes."

Noot: 

* (1) Wellicht is dit de band met Diderot. De Encyclopédie (volledige titel: Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers , oftewel: Encyclopedie of beargumenteerd woordenboek van de wetenschappen, kunsten en beroepen) is een artistiek en literair hoogstandje uit de 18de eeuw, een pronkjuweel van de Verlichting, dat werd geredigeerd door Denis Diderot.