De Dodelijke Capriolen van Zizek

In Welkom in de woestijn van de werkelijkheid (2002) van de Sloveense (marxistische) filosoof en psychoanalyticus Slavoj Zizek (echte fans schrijven Žižek), staat een aardige passage over Jane Fonda en Joshka Fischer. Zizek merkt op dat hun maatschappelijke en politieke heroriëntatie gepaard ging met een meer dan gemiddelde aandacht voor het eigen lichaam. Terwijl zij hun radicale politieke standpunten afzworen en kozen voor een maatschappelijk meer acceptabele houding, richtten beiden zich op intensieve sportbeoefening, Fischer op marathonlopen, Fonda op fitness. De psychoanalyticus Zizek ziet jogging en body-building (zoals hij fitness noemt) als onderdeel van de 'subjectieve economie van de verwezenlijking van de innerlijke vermogens van het Zelf' (zijn woorden). Hij ziet er ook een wet in: de overgang die ex-linkse radicalen maken naar de 'rijpheid' van pragmatische politiek, wordt volgens hem steevast gekenmerkt door de gerichtheid op het eigen lichaam. 

Het is nogal wat, het afleiden van een wet uit niet meer dan twee (min of meer) overeenkomstige gevallen, maar het is wel leuk opgemerkt, zoals wel meer dingen die Zizek in zijn geschriften naar voren brengt. Opvallend is dat hij zelf niet aan deze gesignaleerde wetmatigheid voldoet: hoewel zijn inzichten in de afgelopen tijd tamelijk ingewikkelde capriolen hebben uitgehaald, is er van gerichtheid op zijn eigen lichaam geen sprake: hij loopt er nog altijd bij als iemand die zich in maanden niet heeft gewassen, geschoren of verschoond. Aan sport lijkt hij al helemaal niet te hebben gedaan. Zijn verschijning maakt ongetwijfeld deel uit van het imago van 'denkbeest' dat hij doelbewust heeft gekweekt. Het signaal dat hier wordt afgewezen is: Kijk, hier staat iemand die het zo druk heeft met nadenken dat er voor niets anders tijd overblijft. 

Zizek is, anders gezegd, een fenomeen. Ik mag hem eigenlijk wel, tenminste als auteur (over zijn opvattingen later meer). Men zegt weleens dat twee soorten mensen onmiddellijk hun antwoord gereed hebben: psychoanalytici en marxisten, en dat zou hun denken volstrekt voorspelbaar maken. Zizek is zowel het een als het ander, en is inderdaad grotendeels voorspelbaar, maar zijn gebrek aan discipline heeft de aantrekkelijke bijkomstigheid dat je bij hem zo nu en dan prikkelende gedachten en grappige observaties tegenkomt, zoals die over Fischer en Fonda. Daar hoef je bij Paul Verhaeghe of Robrecht Vanderbeeken niet op te rekenen. 

De volte face in zijn gedrag en denken werd veel van zijn fans pas duidelijk na het kunststukje dat hij uitvoerde in New York, ten tijde van de demonstratie Occupy Wall Street. Eerst liet hij zich door de deelnemers uitgebreid toejuichen, vervolgens schilderde hij diezelfde mensen af als zijnde warhoofden, mensen zonder verhaal. Zijn oordeel over de Britse rellen, en de deelnemers eraan, is al niet veel positiever: het waren maatschappelijke verliezers die hun frustraties botvierden door dingen te roven die zij niet konden kopen. Velen hebben gewezen op de invloed van de Poolse socioloog Zygmunt Bauman, die de moderne consumptiemaatschappij met een gelijkluidend psychoanalytisch begrippenapparaat becommentarieert (ook Marnix Verplancke verwijst in een artikel in De Morgen over Zizek naar Bauman), maar het is opvallend hoe dicht Zizek op sommige punten staat bij de conservatieve Britse denker Theodore Dalrymple. Volgens Dalrymple waren de Britse relschoppers een product van de mentaliteit waarbij het individu eist dat de staat hem van de wieg tot het graf verzorgt: omdat de staat deze taak had verzaakt (de relschoppers voelden zich door de gemeenschap in de steek gelaten), kwamen ze in opstand. Ze namen datgene waar ze recht op meenden te hebben, aldus Dalrymple. Zizek redeneert eerder dat datgene namen wat zij zich niet konden veroorloven. De invalshoek is anders, maar per saldo maakt het eindresultaat niet veel uit.

Alsof dat allemaal nog niet voldoende was, meende Zizek ook nog te moeten verkondigen dat het marxisme mors- en morsdood was. Zelfs de Venezolaanse revolutie van Chavez (een platte populist in zijn ogen) kon niet op zijn instemming rekenen. Geen wonder dat hij hier en daar al voor een linkse fascist of snobistische bourgeois is uitgemaakt.

Bij dat alles moet wel worden opgemerkt dat de ommekeer in zijn denken niet helemaal uit de lucht komt vallen. De kentering werd, als ik het wel heb, ingezet rond de millenniumwissel, met de publicatie van  boeken als The Fragile Absolute (met als ondertitel: Or, why is the christian legacy worth fighting for), On Belief en het al eerder genoemde Welcome to the desert of the real. Tot die tijd zocht Zizek nog zo veel mogelijk aansluiting bij naoorlogse stromingen als postmodernisme en deconstructivisme, waarbij hij zijn geschriften doordrenkte met een overdaad aan Lacaniaans jargon. In Welkom in de Woestijn (enzovoorts) haalt Zizek plots een citaat van G. K. Chesterton aan (een auteur die sindsdien vaker bij hem opduikt), waarin de houding van mensen wordt gehekeld, die voortdurend benadrukken dat hun mening niet noodzakelijk de juiste hoeft te zijn. Chesterton herkent onmiddellijk het kunstmatige in deze houding. Als zo iemand niet denkt dat zijn mening juist is, waarom is het dan zijn mening? Zizek is dat met Chesterton eens, en voegt daar aan toe:

"Is dezelfde valsheid niet duidelijk in de retoriek van menige postmoderne deconstructivist?"

Derrida, toen nog in leven, moet zich een ongeluk zijn geschrokken. Ook academici die pleiten voor alle rechten voor immigranten en het openstellen van de grenzen (Derrida was trouwens zo iemand) krijgen een veeg uit de pan. Miljoen nieuwkomers zullen heftige racistische reacties uitlokken bij de arbeidersklasse, waardoor onder meer ook de positie van deze academici in gevaar zal worden gebracht, aldus Zizek. Ook hier herkent hij, op de wijze van Chesterton, het kunstmatige van het standpunt:

"Begrijpen zij dat niet? Natuurlijk begrijpen zij dat, maar zij rekenen erop dat hun eis niet wordt ingewilligd, Zo kunnen zij op hypocriete wijze een rein geweten behouden en tegelijkertijd hun bevoorrechte positie behouden."

Die zit, zou je zeggen, maar het is wel de vraag hoe dit soort uitspraken dienen te worden geïnterpreteerd. Degenen die Zizek een linkse fascist noemden, deden dat meestal in de overtuiging dat de man het marxisme werkelijk had afgezworen, zoals ooit eerder André Gide, Yves Montand of - dichter bij huis - Karel van het Reve of Koos van Someren. Daar is eigenlijk geen sprake van. Het marxisme mag dan in de woorden van Zizek dood zijn, maar zoals wel vaker bij ware gelovigen, ligt dat niet aan de leer, maar de interpretatie ervan, aan de gelovigen dus, de valse gelovigen wel te verstaan. Verrassenderwijs rekent hij Marx zelf tot de valse profeten.

Wat Zizek de postmodernisten, deconstructivisten, feministen, kortom alles wat zich links en marxistisch noemt verwijt, is dat zij niet radicaal genoeg zijn. Net als de deelnemers aan Occupy Wallstreet eisen zij feitelijk een plaatsje op binnen het kapitalistische systeem. In plaats van het consumentisme te bestrijden, bevestigen zij het juist. Ook Marx zelf beleed een soort kapitalisme, een verdunde vorm waarbij enkel de uitwassen werden bestreden, maar de kwaal niet met wortel en tak werd weggesneden. Zizek schermt veelvuldig met Hegel, maar waar hij feitelijk naar terug lijkt te willen keren, is de Leninistische opvatting van de klassenstrijd, waarbij het uitgangspunt de vernietiging van het kapitalisme was. Dat maakt hem tot een gevaarlijk denker, en in dat opzicht zou men hem inderdaad kunnen bestempelen als een linkse fascist. Eén van de voornaamste kenmerken van het fascisme was de legitimatie van geweld om het doel te bereiken, en dat doel was de omverwerping van de bestaande orde. Lenin dacht daar ook zo over. In beide gevallen leidde dit tot het in woord en daad onderdrukken en bestrijden van afwijkende meningen.

Op deze angel in het denken van Zizek, is onder meer gewezen dor de Amerikaanse schrijver Adam Kirsch, die hem in een opgemerkt artikel typeert als 'The Deadly Jester' (De Dodelijke Hofnar, een jester was een grappenmaker aan het hof, iemand die de vorst aan het lachen moest maken). In een passage uit Violence (2008) gaat Zizek eerst in op de martelingen in de Iraakse Abu Graib gevangenis. Marteling is niet on-Amerikaans, aldus Zizek, maar juist typisch Amerikaans, en door aan marteling te worden onderworpen, werden de Iraakse opstandelingen geïnitieerd in de Amerikaanse levenswijze. In de woorden van Zizek geeft marteling een direct inzicht in het obscene genot waardoor de Amerikaanse levenswijze (U.S. way of life) wordt gedragen. Als iemand zo redeneert, zegt Kirsch, hoeft het niet te verbazen dat hij het geweld van Al-Qaida niet zomaar wenst te veroordelen:

"Fundamentalist Islam may seem reactionary, but "in a curious inversion," [Zizek] characteristically observes, "religion is one of the possible places from which one can deploy critical doubts about today's society. It has become one of the sites of resistance." And the whole premise of Violence, as of Žižek's recent work in general, is that resistance to the liberal-democratic order is so urgent that it justifies any degree of violence."

Welkom in de werkelijkheid van de woestijn.