God Vogelvrij

Gelukkig, God is weer vogelvrij, las ik ergens in een reactie op de afschaffing van het Verbod op Godslastering in Nederland. Tachtig jaar heeft dit verbod (artikel 147) standgehouden. Slechts tachtig jaar? Was godslastering dan toegestaan voordat het artikel werd geformuleerd? Dat lijkt niet erg waarschijnlijk en klopt ook niet. Blijkbaar was voor die tijd het taboe op godslastering zo groot dat men een speciaal artikel niet nodig achtte. In de jaren voorafgaand aan het verbod, trad in de politiek echter het marxisme naar voren, dat godsdienst zag als een hinderpaal voor de vestiging van de communistische heilstaat. Dat leidde tot allerlei pamfletten en afbeeldingen die door gelovigen als uiterst lasterlijk werden ervaren. Uiteindelijk ging de toenmalige minister van Justitie Jan Donner (de grootvader van de huidige vicevoorzitter van de Raad van State Piet Hein Donner) in 1932 over tot de formulering van de wet die 'smalende godslastering' strafbaar stelde. 'Smalende' werd toegevoegd om duidelijk te maken dat kritiek leveren op godsdienst mogelijk bleef, en enkel spotten strafbaar werd gesteld. Protestanten wilden zich bijvoorbeeld het recht voorbehouden om te zeggen dat de Katholieke kerk eigenlijk een goddeloze instelling was, die er bij de interpretatie van de Heilige Schrift volkomen naast zat. Moest kunnen.

Was een dergelijk verbod echt nodig? Het schijnt tot niet meer dan negen veroordelingen te hebben geleid, voor het laatst in 1965. Drie jaar later werd de schrijver Gerard (Kornelis van het) Reve vrijgesproken in het zogenaamde Ezelproces, het meest opzienbare proces rond godslastering in de Nederlandse geschiedenis. Meestal wordt gedacht dat het om de bundel Nader tot U ging, maar het ging eigenlijk om een artikel dat de homoseksuele Reve in een tijdschrift had gepubliceerd, en waarin hij had beschreven hoe hij zich de wederkomst van Christus voorstelde:

"Als God zich opnieuw in Levende Stof gevangen geeft, zal hij als ezel terugkeren, hoogstens in staat een paar lettergrepen te formuleren, miskend en verguisd en geranseld, maar ik zal hem begrijpen en meteen met hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om zijn hoefjes, dat ik niet te veel schrammen krijg als hij spartelt bij het klaarkomen."

De uitspraak zou inderdaad terugkeren, maar in een iets andere vorm, in de bundel Nader tot U. Als men de seksuele details even terzijde laat, is het opmerkelijk dat de inhoud sterk doet denken aan een passage uit De Gebroeders Karamazov van Dostojevski (het hoofdstuk De Groot-Inquisiteur), waarin de schrijver eveneens zijn visie geeft over de terugkeer van Christus, en tot dezelfde conclusie komt: Christus zou niet worden herkend en opnieuw worden geranseld en gekruisigd. Die passage wordt door christenen in het algemeen (en terecht) aangeprezen als één van de grootste uit de wereldliteratuur . Het ging christenen blijkbaar meer om de seks dan om het geweld. Godsdienst en seks: het is altijd een moeilijke relatie geweest.

Enfin, Reve werd vrijgesproken, en velen concludeerden dat het verbod daarmee zijn tijd had gehad. Als dit mocht, wat zou je dan nog kunnen verbieden? Je kunt het nauwelijks gekker bedenken. Bovendien was het verbod feitelijk in strijd met het Verdrag inzake Burgerrechten en politieke rechten. Er is sindsdien dan ook vaak gepleit voor afschaffing van artikel 147, maar telkens ging het niet door, soms om nogal verrassende redenen. Karel van het Reve (de geleerde broer van de beroemde Gerard) heeft politici diverse keren aangespoord om werk te maken van de afschaffing, omdat Nederland daardoor weer iets meer op een beschaafde samenleving zou gaan lijken. Een verbod op godslastering, aldus Karel, was iets voor barbaarse staten als Iran of Pakistan. Daar waren veel intellectuelen het mee eens, ook ik. Maar Karel maakte het zichzelf moeilijk door te gaan pleiten voor een absolute vrijheid van meningsuiting. Deze mocht volgens hem op geen enkele manier worden ingeperkt. Dat leverde nogal wat tegenwerpingen op, zoals: Moeten oproepen tot geweld dan ook worden toegestaan? Niettemin werd het gedachtegoed van Karel levend gehouden, ook na zijn overlijden in 1999. Daarbij werd vaak gewezen naar een Amerikaanse politicus en jurist (en lid van het supreme Court) genaamd Hugo Black die zou hebben gepleit voor een absolute vrijheid van meningsuiting. Hugo Black werd haast een literaire cultfiguur, totdat een andere schrijver, Arnon Grünberg, onthulde dat Hugo Black een verleden had als activist van de Ku-Klux-Klan. Dat stelde zijn oproep toch in een bepaald daglicht, aldus Grünberg. Sindsdien is het stil geworden rond Hugo.

Een ander knelpunt kwam aan het licht toen de als zeer vroom bekend staande christendemocraat Hirsch-Ballin ging pleiten voor afschaffing. Een vrome christen die pleit voor de afschaffing van godslastering? Dat klonk als vloeken in de kerk, er moest iets achter zitten. Al snel bleek dat hij een ander artikel, 137c, op een aantal punten wilde aanscherpen. Dit artikel beschermt groeperingen tegen opzettelijke beledigingen, en Hirsch-Ballin wilde het zo formuleren, dat kritiek op godsdienst werd gezien als belediging van godsdienstigen, waardoor godsdienstkritiek nagenoeg onmogelijk zou worden. Zo niet de jure, dan toch de facto. Het kostte heel wat inspanning om de vrome christendemocraat terug te fluiten.

Er klonk de laatste dagen nogal wat gejuich op in atheïstische hoek. Ik weet het niet. Godslastering wordt als apart artikel geschrapt, maar gekrenkte gelovigen kunnen nu een beroep doen op dat bewuste artikel 137c. In 1932 werd nog duidelijk gesteld dat godsdienstkritiek mogelijk moest blijven, en dat enkel spotten met God strafbaar werd. Dat onderscheid lijkt nu weg te vallen, en daardoor zou Hirsch-Ballin alsnog zijn zin krijgen. De winst die men aan de ene kant boekt, moet aan de andere kant dubbel worden uitbetaald. Gelovigen hebben de neiging om nogal gauw gekrenkt te zijn, met name in hun godsdienstige opvattingen, en indien de wet ze de mogelijkheid biedt om op dit punt hun gelijk te halen, zou je wel eens terecht kunnen komen in een toestand die verdacht sterk lijkt op de barbaarse landen die Van het Reve als schrikbeeld voorhield. In veel van zulke landen beland men namelijk al voor redelijk onschuldige uitlatingen in de gevangenis. Het is niet eens nodig om hierbij te wijzen op horrorverhalen over verstandelijk gehandicapte meisjes die dreigen te worden geëxecuteerd. In Indonesië ging een man de cel in omdat hij op facebook had gezegd dat hij atheïst was; beledigend voor de profeet, aldus de rechtbank. Zover zal het hier niet komen, hoor ik al zeggen; bedenk echter wel dat Indonesië officieel nog steeds een seculier land is, geen barbaarse staat als Iran of Pakistan. Het kan snel gaan.

Vervolg: GOD VOGELVRIJ (bis)