zaterdag 23 maart 2013

Zeg maar dag met je Jantje

 
Het zal je maar gebeuren: je maakt het als wetenschappelijk oplichter zo bont dat er een speciale commissie wordt samengesteld die jouw naam draagt: Fraudecommissie Stapel. Het is nogal wat. De fraude van Sociaal psycholoog Diederik Stapel is dan ook bepaald niet mis: met 55 frauduleuze artikelen staat hij worldwide in de top 10 van de grootste fraudeurs uit de geschiedenis. Zijn verhaal leest als een komische opera: Stapel stelde een theorie op en verzon in één moeite door een reeks experimenten die op scholen zouden worden uitgevoerd. De bedoeling was uiteraard dat de experimenten de theorie zouden bevestigen. Voor hun medewerking zouden scholen worden beloond met computers en beamers. De scholen hebben Stapel en zijn beamers nooit gezien en het snoepgoed waarmee deelnemende scholieren zouden worden beloond, vrat hij zelf op, waardoor hij moddervet werd. 's Avonds maakte Stapel op zijn eigen computer databestanden aan, die hij naar medeonderzoekers stuurde. En dat ging jaren door, zonder dat blijkbaar iemand aan de bel trok.

Echt waar? Nou ja, een paar medewerkers hadden wel degelijk vragen bij de manier waarop data werden verzameld, maar het aanzien van Stapel bij collega's en het bestuur van zijn universiteit was zo groot dat die medewerkers de mond werden gesnoerd. Pas toen duidelijk werd dat de zaak onhoudbaar was, werd Stapel op non-actief gezet (en later ontslagen) en ging de Universiteit van Tilburg akkoord met de samenstelling van een speciale commissie die de zaak zou gaan onderzoeken. Het uiteindelijke rapport is niet alleen vernietigend voor Diederik Stapel, maar ook voor zijn universiteit en (niet in de laatste plaats) zijn discipline, de sociale psychologie. De commissie stelt heel duidelijk: de sociale psychologie heeft gefaald. Binnen deze discipline is 'sloppy science' zo wijd verbreid, dat iemand als Stapel jarenlang zijn gang kon gaan. In een interview met NRC Handelsblad stelt de voorzitter van de commissie, Pim Levelt, het nog eens onomwonden: Het was slodderwetenschap, het hele systeem heeft gefaald. Voor de Universiteit van Tilburg is het rapport al even vernietigend: Stapel kreeg "aanzienlijke" steun van het bestuur en ontving "uitzonderlijke" financiële bijdragen. Zijn declaraties werden niet of nauwelijks onderzocht en met meldingen over de persoon werd niets gedaan. Volgens de commissie ging "faciliteren" van Stapel ook na zijn ontslag gewoon door; met deze enigszins raadselachtige opmerking, wordt blijkbaar bedoeld dat iemand van de universiteit vertrouwelijke informatie aan Stapel doorspeelde.

Dit alles verdient enige toelichting. Waarom trokken alleen medewerkers van Stapel aan de bel, en geen enkele gerenommeerde collega? Op lijstjes met wetenschappelijke sjoemelaars zijn medische onderzoekers in de meerderheid en verder kom je zo'n beetje van alles tegen. Dat zou tot de conclusie kunnen leiden dat het werk van sociale wetenschappers niet sloppier is als dat van anderen, en dat hun theorieën de wetenschappelijke toets aardig kunnen doorstaan. De werkelijke reden is echter dat je in andere disciplines veel sneller tegen de lamp loopt. Er zijn in de loop der jaren diverse claims geweest in verband met koude kernfusie, maar die claims lokten onmiddellijk die de nodige reacties uit: natuurkundigen weten dat koude kernfusie zeer twijfelachtig is, om de simpele reden dat het verschijnsel in strijd lijkt met alles wat natuurkundigen weten op grond van eerder gedaan, ernstig onderzoek.  Eerst zien en dan geloven, is het devies. En 'zien' betekent in dat opzicht: onderzoeken of de proefnemingen herhaalbaar en de resultaten reproduceerbaar zijn. In de sociale wetenschappen bestaat een dergelijke strengheid niet. De inzichten zijn niet afgeleid uit ernstig onderzoek maar bestaan feitelijk uit niet veel meer dan een reeks dogma's. Resultaten volgen niet uit proefnemingen, maar gaan daar aan vooraf, zoals ook blijkt uit de werkwijze van Stapel: hij had een theorie en verzon er vervolgens de benodigde onderzoeksresultaten bij. Eerder was er al de collega van Stapel (even stapel als hij, zou je kunnen zeggen) Marcel Leezenberg die op grond van door Stapel gefingeerde onderzoeksresultaten beweerde dat vleeseters asocialer en egoïstischer waren dan niet-vleeseters.

Het zou een goede zaak zijn mochten de affaires Stapel en Leezenberg leiden tot een universitair gewetensonderzoek. Als ik spreek met academici, blijkt steeds dat in brede kringen bekend is dat de sociale wetenschappen vrijwel niets voorstellen en grondig dienen te worden hervormd. Toch acht ik de kans klein dat er daadwerkelijk iets gebeurt. Wat zich eenmaal een plaatsje heeft verworven, laat zich niet zo gemakkelijk verdrijven. Zelfs de psychoanalyse, reeds lang en breed ontmaskerd als volksverlakkerij, is nog niet uit het universitaire wereldje gebannen. Intussen is de affaire de zoveelste smet op het blazoen van de Universiteit van Tilburg. In diverse artikelen werd al de vraag gesteld waar ze daar in Tiburg in vredesnaam mee bezig zijn. Naast Stapel en Leezenberg hadden we namelijk ook al Rob Riemen, die een hele reeks citaten van Menno ter Braak uit zijn duim bleek te hebben gezogen, plus een reeks incidenten rond zeer politiek geladen proefschriften die opvallend hoog (in sommige gevallen zelfs met een tien) werden beoordeeld door de arabist Jan Jaap De Ruijter en de linguïstisch antropoloog Jan Blommaert. De conclusie moet zo langzamerhand wel luiden dat het een gigantische bende is daar in Tilburg.

Blommaert zelf (die zich waarschijnlijk indirect geviseerd weet) is overigens al in de tegenaanval gegaan, getuige een artikel op de website van de universiteit. Het betoog van Blommaert hangt van de huichelachtigheid aan elkaar. Volgens hem ligt het allemaal aan het rendementsdenken en de grote druk die op academici wordt uitgeoefend om te publiceren. Verder beheerste Stapel volgens hem het 'wetenschappelijke genre' zo goed dat niemand iets in de gaten had (Blommaert bedoelt dat zijn rapporten en databestanden er zuiver wetenschappelijk uitzagen). Onzin natuurlijk, er bestaat inderdaad zoiets als druk om te publiceren, en daardoor wordt soms slordig werk afgeleverd, maar alles wijst er op dat Stapel niet zomaar slordig was, maar zich gedroeg als een pure oplichter. Of zoals Bas Heijne het verwoordt in zijn column: Hier werd niet alleen gefraudeerd in de wetenschap, hier was wetenschap een vorm van fraude geworden. Heijne onthult ook dat twee jaar geleden een 17-jarige scholiere in De Volkskrant reeds afrekende met een onderzoek van Stapel dat zou uitwijzen dat meisjes die opkijken naar sexy vrouwen slechter presteren in de wiskunde omdat ze het geportretteerde vrouwbeeld automatisch overnemen. Een kinderstem riep dat deze keizer in zijn blote kont stond, zegt Heijne, maar niemand reageerde. Dat maakt de woorden van Blommaert dat Stapel het wetenschappelijke genre zo goed beheerste, wel heel erg ongeloofwaardig. Blommaert probeert natuurlijk gewoon zijn eigen straatje schoon te vegen. Hij had zelf niks in de gaten omdat hij zelf als keizer even naakt is als Stapel. Als universitair gewetensonderzoek afhangt van mensen als Blommaert, zeg dan maar dag met je Jantje.

Zie ook: http://www.nrc.nl/nieuws/2012/11/29/wetenschap-mag-diederik-stapel-dankbaar-zijn-voor-wake-up-call/

Geen opmerkingen:

Een reactie posten